Ψηφιακή ταυτότητα: Η «αθώα» μάσκα του απόλυτου ελέγχου
Η τεχνολογία υπόσχεται πάντα πρόοδο. Μια κοινωνία πιο γρήγορη, πιο αποδοτική, πιο άνετη. Ένας κόσμος όπου όλα γίνονται με ένα κλικ. Μέχρι που το κλικ αυτό γίνεται ο νέος μοχλός εξουσίας. Η Ψηφιακή Ταυτότητα παρουσιάζεται ως επανάσταση που θα καθαρίσει από τη γραφειοκρατία. Ωστόσο, πίσω από την επιφάνεια του «εκσυγχρονισμού», κρύβεται μια τεράστια παγίδα: η ενοποίηση κάθε πτυχής της ζωής μας σε ένα διαχειρίσιμο ψηφιακό προφίλ, υπό τον απόλυτο έλεγχο ενός κεντρικού συστήματος.
Το παράδειγμα της Κίνας δεν είναι μακρινό, ούτε «εξωτικό». Είναι το μέλλον που κάποιοι ετοιμάζουν και για εμάς. Εκεί όπου ένας QR κωδικός καθορίζει το αν θα ταξιδέψεις, αν θα εργαστείς, αν θα λάβεις δάνειο, αν θα αγοράσεις ένα εισιτήριο, αν θα συνδεθείς στο διαδίκτυο. Ένα σχόλιο στα κοινωνικά δίκτυα που δεν εγκρίνει το καθεστώς αρκεί για να βρεθείς εκτός συστήματος, χωρίς λεφτά, χωρίς πρόσβαση, χωρίς φωνή. Ένα «λάθος» πάτημα και χάνεις τα πάντα. Και επειδή η τιμωρία είναι ψηφιακή, η σιωπή επιβάλλεται χωρίς σειρήνες και χειροπέδες. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε έναν αριθμό που μπορεί ανα πάσα στιγμή να διαγραφεί.
Αυτό το μοντέλο δεν έμεινε στην Κίνα. Η Δύση το παρακολουθεί με ενδιαφέρον και το εισάγει βήμα βήμα, με τρόπο που θα κάνει τον περιορισμό να μοιάζει με διευκόλυνση. Η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Ταυτότητα, τα ψηφιακά πορτοφόλια, τα ενιαία μητρώα υγείας και η ηλεκτρονική οικονομία προωθούνται με το επιχείρημα της ασφάλειας και της καταπολέμησης της απάτης. Όμως η πραγματική ερώτηση δεν είναι αν τα συστήματα θα λειτουργούν τεχνικά. Είναι ποιος θα τα χειρίζεται και με ποιο δικαίωμα θα αποφασίζει για το τι δικαιούται ο πολίτης.
Όταν όλα συγκεντρώνονται σε ένα σημείο, όλα μπορούν να αποκοπούν με μία εντολή. Αν ταυτότητα, τραπεζικός λογαριασμός, δίπλωμα οδήγησης, ιστορικό υγείας, ασφαλιστικές εισφορές και αποκλίσεις από την «επίσημη γραμμή» συνδεθούν σε μία βάση δεδομένων, η ελευθερία παύει να είναι προνόμιο της ανθρώπινης φύσης και γίνεται άδεια χρήσης που χορηγείται υπό προϋποθέσεις. Η εξουσία θα χρειάζεται πλέον μόνο να πατήσει ένα κουμπί για να τιμωρήσει. Δεν θα απαιτείται ούτε δικαστήριο, ούτε αστυνομία, ούτε δημόσια διαδικασία. Η ποινή θα είναι βουβή, αθόρυβη, άμεση. Η κοινωνική ζωή θα μετατραπεί σε συμβόλαιο υπακοής: όποιος συμφωνεί θα έχει πρόσβαση, όποιος αντιστέκεται θα εξαφανίζεται ψηφιακά.
Η μεγαλύτερη απειλή δεν είναι η καταγραφή των δεδομένων. Είναι η χρήση τους για να διαμορφωθούν πολίτες υπάκουοι, προβλέψιμοι, πειθαρχημένοι. Το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης, της έκφρασης, της διαφωνίας γίνεται γραμμή που μπορεί να σβηστεί. Το ανθρώπινο πρόσωπο χάνεται μέσα σε έναν ψυχρό αριθμό. Η ύπαρξη μιας ζωής που δεν «χωρά» στα προαποφασισμένα πρότυπα θα θεωρείται απειλή.
Η μετάβαση δεν θα έρθει απότομα. Θα περάσει από στάδια. Πρώτα θα φανεί χρήσιμη. Μετά απαραίτητη. Και στο τέλος υποχρεωτική. Η κοινωνία θα εθιστεί στην ιδέα ότι η επιτήρηση είναι πρόληψη, η λογοκρισία είναι προστασία και η απώλεια ιδιωτικότητας είναι «τιμή» για την ασφάλεια. Όμως η ασφάλεια που βασίζεται στην υποταγή δεν είναι προστασία· είναι εγκλεισμός.
Η ψηφιακή ταυτότητα μπορεί να γίνει το μεγαλύτερο εργαλείο ελέγχου που γνώρισε ποτέ η ανθρώπινη ιστορία. Και τότε θα είναι πολύ αργά για να αναρωτηθούμε πώς χάθηκε η ελευθερία. Η κοινωνία πρέπει να θυμηθεί ότι οι άνθρωποι έφτιαξαν την τεχνολογία, όχι για να τους κυβερνά αλλά για να τους υπηρετεί. Αν η πρόοδος καταργεί θεμελιώδη δικαιώματα, δεν είναι πρόοδος. Είναι υποχώρηση σε μια νέα, ψηφιακή δουλεία.
Το ερώτημα δεν είναι αν η τεχνολογία θα προχωρήσει. Το ερώτημα είναι αν θα παραμείνουμε άνθρωποι όταν προχωρήσει.
Ψηφιακό Ευρώ: Όταν το πορτοφόλι σου παύει να σου ανήκει
Για δεκαετίες, η υλική μορφή του χρήματος ήταν το πιο απτό σύμβολο της προσωπικής μας ελευθερίας. Τα μετρητά ανήκαν στους πολίτες∙ μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν όπου επιθυμούσαν, χωρίς να δώσουν λογαριασμό σε κανέναν. Στο όνομα, όμως, του εκσυγχρονισμού και της καταπολέμησης της φοροδιαφυγής, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί το ψηφιακό ευρώ ως την «επόμενη μέρα» της οικονομίας. Η αλήθεια είναι πολύ πιο σύνθετη και, ενδεχομένως, πιο σκοτεινή από όσο παρουσιάζεται.
Το ψηφιακό ευρώ δεν έρχεται απλώς να αντικαταστήσει τα χαρτονομίσματα με έναν πιο πρακτικό τρόπο συναλλαγής. Ούτε πρόκειται για μία ακόμη παραλλαγή του ηλεκτρονικού χρήματος που όλοι χρησιμοποιούμε μέσω καρτών και διαδικτυακών πληρωμών. Πρόκειται για ένα νόμισμα που θα εκδίδεται, θα ελέγχεται και θα ρυθμίζεται αποκλειστικά από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, χωρίς τη μεσολάβηση εμπορικών τραπεζών και, κυρίως, χωρίς τη διασφάλιση ότι ο πολίτης θα παραμένει κύριος των χρημάτων του.
Οι επίσημες ανακοινώσεις κάνουν λόγο για ασφάλεια και ευελιξία, για προστασία από τη διακίνηση μαύρου χρήματος, ακόμη και για οικονομική ένταξη των ευάλωτων ομάδων. Πίσω όμως από τις ευγενείς αυτές διατυπώσεις προκύπτει ένα κρίσιμο ζήτημα: όταν κάθε οικονομική πράξη περνά μέσα από έναν ενιαίο μηχανισμό, ποιος εγγυάται ότι η πρόσβαση στο χρήμα δεν θα γίνει εργαλείο πίεσης και επιβολής;
Ο όρος που χρησιμοποιείται πλέον ανοιχτά στις σχετικές ευρωπαϊκές συζητήσεις είναι «προγραμματιζόμενο χρήμα». Αυτό σημαίνει ότι η λειτουργία του νομίσματος δεν θα περιορίζεται απλώς στην ανταλλαγή αγαθών, αλλά θα μπορεί να προσαρμόζεται και να περιορίζεται σύμφωνα με πολιτικές αποφάσεις, κοινωνικούς στόχους ή κριτήρια «συμμόρφωσης». Το χρήμα, δηλαδή, θα ενσωματώνει κανόνες για το πού, πότε και σε τι μπορεί να ξοδευτεί. Αν μια κυβέρνηση θεωρήσει, για παράδειγμα, ότι ορισμένες αγορές δεν συμβάλλουν στην «πράσινη» μετάβαση, ή ότι κάποιες κατηγορίες πολιτών έχουν ακατάλληλες καταναλωτικές συνήθειες, θα μπορεί να μπλοκάρει συγκεκριμένες συναλλαγές. Αν κάποιος εκφράσει πολιτικές απόψεις που κρίνονται επικίνδυνες, θα είναι αρκετή μια διοικητική εντολή για να αποκοπεί, προσωρινά ή μόνιμα, από τα χρήματά του.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η τιμωρία δεν θα προκύπτει από κάποια δικαστική διαδικασία, ούτε θα απαιτεί κοινωνική λογοδοσία. Θα είναι αυτόματη, αθόρυβη και άμεσα επιβλητέα. Η οικονομική ανεξαρτησία, που σήμερα αποτελεί θεμέλιο της ατομικής αξιοπρέπειας, θα αντικατασταθεί από μια οικονομική εξάρτηση που θα βασίζεται στην πειθαρχία του πολίτη. Όποιος υπακούει, θα έχει πρόσβαση στα μέσα επιβίωσης. Όποιος διαφωνεί, θα βρίσκεται αντιμέτωπος με τον ψηφιακό αποκλεισμό.
Η ιστορία έχει διδάξει ότι η υπερσυγκέντρωση εξουσίας οδηγεί αναπόφευκτα σε κατάχρηση. Στον οικονομικό τομέα, η κατάχρηση αυτή μπορεί να αποβεί καθοριστική για τις ελευθερίες των ανθρώπων. Η δυνατότητα αποταμίευσης, ο προγραμματισμός της ζωής, η οικονομική ασφάλεια στις δύσκολες περιόδους κινδυνεύουν να μετατραπούν σε προνόμια υπό διαρκή αίρεση. Κι αν κάποια στιγμή επιβληθεί ακόμη και λήξη χρήματος, όπως έχει ήδη συζητηθεί διεθνώς, τότε η αποταμίευση χάνει το νόημά της και ο πολίτης υποχρεώνεται να ζει σε καθεστώς συνεχούς εξάρτησης.
Το ψηφιακό ευρώ δεν είναι απλώς ένα νέο οικονομικό εργαλείο. Είναι μια δομική αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο συλλαμβάνουμε το νόμισμα, την ιδιοκτησία και την προσωπική αυτονομία. Προσφέρει ευκολία, αλλά μπορεί να αφαιρέσει σιωπηρά το δικαίωμα στην ανεξάρτητη ζωή. Η κοινωνία οφείλει να αναρωτηθεί εγκαίρως: επιθυμούμε ένα μέλλον όπου το οικονομικό μας πορτοφόλι θα λειτουργεί ως μοχλός συμμόρφωσης; Και ποιος θα ορίσει, τελικά, τι σημαίνει «σωστή» συμπεριφορά;
Η τεχνολογία είναι πολύτιμη όταν υπηρετεί τον άνθρωπο. Γίνεται επικίνδυνη όταν τον υποκαθιστά. Και σε αυτό το σταυροδρόμι, η Ευρώπη καλείται να αποφασίσει αν θέλει πολίτες ελεύθερους ή χρήστες ελεγχόμενους από μια αόρατη ψηφιακή αρχή. Γιατί το πραγματικό κρίσιμο ερώτημα δεν αφορά την εξέλιξη των συναλλαγών, αλλά την επιβίωση της ελευθερίας μέσα σε έναν κόσμο όπου η εξουσία δεν θα παίρνει πια τη μορφή νόμων και ψηφοδελτίων, αλλά την μορφή λογισμικού και αλγορίθμων.
