Ο «ιερός φόβος» και οι παγκοσμιοποιημένες κοινωνίες μας.

Η  Αμερικανή φιλόσοφος Σούζαν Μπακ-Μορς μας έχει δώσει όλους  τους προβληματισμούς για την περιπέτεια του βλέμματος στον πολιτισμό της κυριαρχίας της εικόνας. Μας έχει πει λοιπόν ότι με  την 11^η Σεπτεμβρίου του 2001 όλα γίνονται εικόνα –συμβάν (image-event).

Τίποτε δεν υπάρχει αν πρώτα δεν μπορέσει να δειχθεί σε μια εικόνα. Το ίδιο ίσχυσε και με την πανδημία. Ο ιός πρώτα αποικιοποίησε την όραση μας  με σκληρές εικόνες  από νοσοκομεία, εντατικές, σώματα ασθενών, ενέσεις εμβολίων και μετά έγινε αφήγημα.

Το συμβάν (event) πρώτα σε κατακτά οπτικά για να σε πολιορκήσει και να σε μουδιάσει συναισθηματικά και μετά έρχεται η αφήγηση για να σε δέσει στην κυρίαρχη ιστορία της εξουσίας.

Ο παραπάνω τρόπος αποτελεί ένα πείραμα  της εξουσίας όταν θέλει να διαμορφώσει μια εξισωτική κοινωνία και να εγκαταστήσει ένα συνταγολόγιο κανονικότητας.

Εξάλλου γνωρίζουμε από τον Μαρκούζε ότι η κανονικότητα χαρακτηρίζει τις κοινωνίες της μάζας και τους μονοδιάστατους ανθρώπους (one dimensionnal). Είναι οι κοινωνίες χωρίς δυνατότητες αυτοδύναμων ανθρώπων και επίσης χωρίς να διαθέτουν «εκ των ένδων ριζικές αλλαγές».

Αυτές οι κοινωνίες διαμορφώνουν μια προσωποποίηση της εξουσίας (personnalisation de pouvoir) που σημαίνει ότι διαφεντεύονται από ξεπεσμό, ρευστότητα, χαλάρωση, ευκολία και από βρώμικα και ντροπιασμένα χέρια συναλλαγής.

Πρόκειται για κοινωνικό «μεταβατισμό» (transition) σε ένα πνεύμα κοινότητας (Gemeinschaft) όπου οι πολίτες γίνονται οι σύγχρονοι «πίθοι Δαναΐδων» που γεμίζουν και αδειάζουν την ίδια στιγμή από κενές πληροφορίες, από σκηνοθετημένες εικόνες, από προσταγές και συνταγολόγια πράξης και από καταναλωτικά αγαθά ευκαιρίας.

Όλα τα παραπάνω λειτουργούν ως διαπαιδαγωγικές λειτουργίες και πρόκειται για εξαναγκαστικά είδη με διάφορους βαθμούς έντασης. Στο κέντρο όμως, βρίσκεται ο βαθύς και αδάμαστος  «ιερός» φόβος όπως θα λέγανε οι κλασικοί (Timor fecit deos).  Και για να είμαστε ακριβείς  κυριολεκτικά βρίσκεται ο «φόβος του φόβου».

 Ο σύγχρονος πολίτης εκπαιδεύεται έτσι ώστε να φοβάται το φόβο και επειδή μαθαίνει να  τον φοβάται  γίνεται δέσμιος του, ώστε να φοβάται πλέον όχι για άλλο λόγο αλλά για να φοβάται.

Οι παραλλαγές, οι μεταλλάξεις, των ιών ως βιολογικά όπλα, οι κλιματολογικές αλλαγές, οι επισηστικές απειλές, εκεί αποσκοπούν και  λειτουργούν ως  φοβικές κλίμακες. Δημιουργούνται δηλαδή ψυχικές  αποκολλήσεις και  λογικές ανεξαρτοποιήσεις του ανθρώπινης ισορροπίας που εκτρέφονται από τις μεταστάσεις του φόβου (ως καρκινοειδή νοσήματα)  που πολλαπλασιάζονται με ταχύτητα φωτός.

Ο φόβος γίνεται για να παραφράσουμε τον Ζαν Μπωντριγιάρ μια «καρκινωματώδη μετάσταση ένας επ’ άπειρον πολλαπλασιασμός, μια ομοιοπαθητική αυτοκτονία». Οι εξουσίες όμως είναι εκείνες που δημιουργούν τα ακραία φαινόμενα φόβου και μαζί τα ακραία συστήματα φόβου τα οποία  προσπαθούν να τα εξορθολογικοποιήσουν με ιδεοληψίες εκλογικευμένου επιστημονισμού.

Όλα γίνονται στο όνομα μιας αποκατάστασης (recuperation) για να «θεραπεύσουμε» την ανώμαλη τροπή των πραγμάτων. Ο φόβος γίνεται έτσι η αυτορρύθμιση του συστήματος  προστασίας.

Από τι μας προστατεύει όμως ο φόβος; Από ένα χειρότερο ενδεχόμενο;  Σαφώς και όχι. Ο φόβος  δίνει μια παντοδυναμία στον εξουσιαστικό έλεγχο και την εφαρμογή της αποκατάστασης. Δηλαδή ο φόβος χειροτονεί τις δικτατορίες, τις βίες, τους κοινωνικούς αποκλεισμούς και δημιουργεί  τους κοινωνικές  υστερίες. (Εκεί χρειαζόμαστε εμβόλιο).

Ένας συγγραφέας του 18^ου αιώνα ο Γκιγιώμ ντε Μασώ μας διηγείται ότι με τη Μεγάλη Πανώλη προήλθε ένας τεράστιος πανικός στην άρχουσα τάξη και ως μόνο όπλο κρίθηκε η αποκατάσταση που άκουγε στο όνομα εβραϊκή πλέμπα. Έτσι η εβραϊκή πλέμπα ρίχτηκε στην πυρά. Η επιδημία υποχώρησε και η κοινωνία ξαναβρήκε το ρυθμό της. Στην εργαλειοθήκη του φόβου βρίσκεται η αποκατάσταση ως θεμέλιο κάθε κοινωνίας και ως λύση της κρίσης η οποία  λειτουργεί πάντα ως θυσία.

 Με την αυτό-απορρόφηση (self-absorption) του  ανθρώπου από τον φόβο θα ενισχύονται πάντα τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, οι Μεγάλοι  Ιεροεξεταστές και θα διευκολύνονται να «σκαρφαλώνουν στην εξουσία οι ευκίνητοι πίθηκοι» (καθώς έλεγε ο Νίτσε). Επιπλέον οι εξουσιαστές που αποτελούν και τους εργολάβους του φόβου, έχουν από καιρό αγνοήσει μια συμβουλή του Μακιαβέλι όταν εκείνος  μας έλεγε ότι «ο ηγεμόνας μπορεί να εμπνέει φόβο αλλά να αποφεύγει το μίσος». Σήμερα ζούμε και το φόβο και το μίσος. 

Απόστολος Αποστόλου. Καθηγητής φιλοσοφίας.